10. ทุติยโกสลสุตฺตวณฺณนา

[30] ทสเม อุยฺโยธิกา นิวตฺโต โหตีติ ยุทฺธโต นิวตฺโต โหติฯ ลทฺธาธิปฺปาโยติ มหาโกสลรญฺญา กิร พิมฺพิสารสฺส ธีตรํ เทนฺเตน ทฺวินฺนํ รชฺชานํ อนฺตเร สตสหสฺสุฏฺฐาโน กาสิคาโม นาม ธีตุ ทินฺโน ฯ อชาตสตฺตุนา ปิตริ มาริเต มาตาปิสฺส รญฺโญ วิโยคโสเกน นจิรสฺเสว มตาฯ ตโต ราชา ปเสนทิโกสโล ‘‘อชาตสตฺตุนา มาตาปิตโร มาริตา, มม ปิตุ สนฺตโก คาโม’’ติ ตสฺสตฺถาย อฏฺฏํ กโรติ, อชาตสตฺตุปิ ‘‘มม มาตุ สนฺตโก’’ติ ตสฺส คามสฺสตฺถายฯ ทฺเวปิ มาตุลภาคิเนยฺยา จตุรงฺคินิํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา ยุชฺฌิํสุฯ ตตฺถ ปเสนทิโกสโล ทฺเว วาเร อชาตสตฺตุนา ปราชิโต นครเมว ปาวิสิฯ ตติยวาเร ‘‘กถํ นุ โข เม ชโย ภเวยฺยา’’ติ อุปสฺสุติวเสน ยุชฺฌิตพฺพาการํ ญตฺวา พฺยูหํ รจยิตฺวา อุโภหิ ปสฺเสหิ ปริกฺขิปิตฺวา อชาตสตฺตุํ คณฺหิฯ ตาวเทว ชยาธิปฺปายสฺส ลทฺธตฺตา ลทฺธาธิปฺปาโย นาม อโหสิฯ

เยน อาราโม เตน ปายาสีติ พหินคเร ชยขนฺธาวารํ นิเวเสตฺวา ‘‘ยาว นครํ อลงฺกโรนฺติ, ตาว ทสพลํ วนฺทิสฺสามิฯ นครํ ปวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย หิ ปปญฺโจ โหตี’’ติ อมจฺจคณปริวุโต เยนาราโม เตน ปายาสิ, อารามํ ปาวิสิฯ กสฺมิํ กาเล ปาวิสีติ? ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺตานํ ภิกฺขูนํ โอวาทํ ทตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺเธ คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ภิกฺขุสงฺเฆ จ โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ คเตฯ จงฺกมนฺตีติ กสฺมิํ สมเย จงฺกมนฺติ? ปณีตโภชนปจฺจยสฺส ถินมิทฺธสฺส วิโนทนตฺถํ, ทิวา ปธานิกา วา เตฯ ตาทิสานญฺหิ ปจฺฉาภตฺตํ จงฺกมิตฺวา นฺหตฺวา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา นิสชฺช สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ เย เต ภิกฺขูติ โส กิร ‘‘กหํ สตฺถา กหํ สุคโตติ ปริเวเณน ปริเวณํ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิตฺวาว ปวิสิสฺสามี’’ติ วิโลเกนฺโต อรญฺญหตฺถี วิย มหาจงฺกเม จงฺกมมาเน ปํสุกูลิเก ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทสฺสนกามาติ ปสฺสิตุกามาฯ วิหาโรติ คนฺธกุฏิํ สนฺธาย อาหํสุฯ อตรมาโนติ อตุริโต, สณิกํ ปทปมาณฏฺฐาเน ปทํ นิกฺขิปนฺโต วตฺตํ กตฺวา สุสมฺมฏฺฐํ มุตฺตชาลสินฺทุวารสทิสํ วาลุกํ อวินาเสนฺโตติ อตฺโถฯ อาลินฺทนฺติ ปมุขํฯ อคฺคฬนฺติ กวาฏํฯ อุกฺกาสิตฺวาติ อุกฺกาสิตสทฺทํ กตฺวาฯ อาโกเฏหีติ อคฺคนเขน อีสกํ กุญฺจิกาฉิทฺทสมีเป โกเฏหีติ วุตฺตํ โหติฯ ทฺวารํ กิร อติอุปริ อมนุสฺสา, อติเหฏฺฐา ทีฆชาติกา โกเฏนฺติฯ

ตถา อโกเฏตฺวา มชฺเฌ ฉิทฺทสมีเป โกเฏตพฺพนฺติ อิทํ ทฺวารโกฏนวตฺตนฺติ วทนฺติฯ วิวริ ภควา ทฺวารนฺติ น ภควา อุฏฺฐาย ทฺวารํ วิวรติ, วิวรตูติ ปน หตฺถํ ปสาเรติฯ ตโต ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ อเนกกปฺปโกฏีสุ ทานํ ททมาเนหิ น สหตฺถา ทฺวารวิวรณกมฺมํ กต’’นฺติ สยเมว ทฺวารํ วิวฏํฯ ตํ ปน ยสฺมา ภควโต มเนน วิวฏํ, ตสฺมา ‘‘วิวริ ภควา ทฺวาร’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

เมตฺตูปหารนฺติ เมตฺตาสมฺปยุตฺตํ กายิกวาจสิกอุปหารํฯ กตญฺญุตนฺติ อยญฺหิ ราชา ปุพฺเพ ถูลสรีโร อโหสิ, โทณปากํ ภุญฺชติฯ อถสฺส ภควา ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ หาปนตฺถาย –

‘‘มนุชสฺส สทา สตีมโต,

มตฺตํ ชานโต ลทฺธโภชเน;

ตนุกสฺส ภวนฺติ เวทนา,

สณิกํ ชีรติ อายุปาลย’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.124) –

อิมํ โอวาทํ อทาสิฯ โส อิมสฺมิํ โอวาเท ฐตฺวา ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ หาเปตฺวา อนุกฺกเมน นาฬิโกทนปรมตาย สณฺฐาสิ, คตฺตานิปิสฺส ตนูนิ ถิรานิ ชาตานิฯ ตํ ภควตา กตํ อุปการํ สนฺธาย ‘‘กตญฺญุตํ โข อหํ, ภนฺเต, กตเวทิตํ สมฺปสฺสมาโน’’ติ อาหฯ อริเย ญาเยติ สหวิปสฺสนเก มคฺเคฯ วุทฺธสีโลติ วฑฺฒิตสีโลฯ อริยสีโลติ อโปถุชฺชนิเกหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตฯ กุสลสีโลติ อนวชฺเชหิ สีเลหิ สมนฺนาคโตฯ อารญฺญโกติ ชายมาโนปิ อรญฺเญ ชาโต, อภิสมฺพุชฺฌมาโนปิ อรญฺเญ อภิสมฺพุทฺโธ, เทววิมานกปฺปาย คนฺธกุฏิยา วสนฺโตปิ อรญฺเญเยว วสีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มหาวคฺโค ตติโยฯ

4. อุปาลิวคฺโค

1. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[31] จตุตฺถสฺส ปฐเม สงฺฆสุฏฺฐุตายาติอาทีสุ สงฺฆสุฏฺฐุตา นาม สงฺฆสฺส สุฏฺฐุภาโว, ‘‘สุฏฺฐุ เทวา’’ติ อาคตฏฺฐาเน วิย ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาโวฯ โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตติฯ ตสฺมา สงฺฆสฺส ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนตฺถํ ปญฺญตฺตํ, อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ, สมฺปฏิจฺฉเน อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา, น พลกฺกาเรน อภิภวิตฺวาติ เอตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห – สงฺฆสุฏฺฐุตายาติฯ สงฺฆผาสุตายาติ สงฺฆสฺส ผาสุภาวาย, สหชีวิตาย สุขวิหารตฺถายาติ อตฺโถฯ

ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายาติ ทุมฺมงฺกูนาม ทุสฺสีลปุคฺคลา, เย มงฺกุตํ อาปาทิยมานาปิ ทุกฺเขน อาปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ กโรนฺตา วา กตฺวา วา น ลชฺชนฺติ, เตสํ นิคฺคหตฺถายฯ เต หิ สิกฺขาปเท อสติ ‘‘กิํ ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐํ, กิํ สุตํ, กิํ อมฺเหหิ กตํ, กตมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ กตมํ อาปตฺติํ โรเปตฺวา อมฺเห นิคฺคณฺหถา’’ติ สงฺฆํ วิเหเฐยฺยุํฯ สิกฺขาปเท ปน สติ เต สงฺโฆ สิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา สห ธมฺเมน นิคฺคเหสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติฯ

เปสลานนฺติ ปิยสีลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหารตฺถายฯ ปิยสีลา หิ ภิกฺขู กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ สาวชฺชานวชฺชํ เวลํ มริยาทญฺจ อชานนฺตา สิกฺขาตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา กิลมนฺติ, เต ปน สาวชฺชานวชฺชํ เวลํ มริยาทญฺจ ญตฺวา สิกฺขาปาริปูริยา ฆฏมานา น กิลมนฺติฯ เตน เตสํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ ผาสุวิหาราย สํวตฺตติเยวฯ โย วา ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห, สฺเวว เตสํ ผาสุวิหาโรฯ ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสาย หิ อุโปสถปฺปวารณา น ติฏฺฐนฺติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺติ, สามคฺคี น โหติ, ภิกฺขู อเนกคฺคา อุทฺเทสาทีสุ อนุยุญฺชิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ทุสฺสีเลสุ ปน นิคฺคหิเตสุ สพฺโพปิ อยํ อุปทฺทโว น โหติ, ตโต เปสลา ภิกฺขู ผาสุ วิหรนฺติฯ เอวํ ‘‘เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหารายา’’ติ เอตฺถ ทฺวิธา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทิฏฺฐธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวรายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกา อาสวา นาม อสํวเร ฐิเตน ตสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา ปาณิปฺปหารทณฺฑปฺปหารสตฺถปฺปหารหตฺถจฺเฉทปาทจฺเฉทอกิตฺติอยสวิปฺปฏิสาราทโย ทุกฺขวิเสโส, เตสํ สํวราย ปิทหนาย อาคมนมคฺคถกนายาติ อตฺโถฯ

สมฺปรายิกานนฺติ สมฺปรายิกา อาสวา นาม อสํวเร ฐิเตน กตปาปกมฺมมูลกา สมฺปราเย นรกาทีสุ ปตฺตพฺพา ทุกฺขวิเสสา, เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย วูปสมตฺถายฯ

อปฺปสนฺนานนฺติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา หิ สติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ ญตฺวา วา, ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู ทิสฺวา วา, เยปิ อปฺปสนฺนา ปณฺฑิตมนุสฺสา, เต ‘‘ยานิ วต โลเก มหาชนสฺส รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนฏฺฐานานิ, เตหิ อิเม สมณา อารกา วิรตา วิหรนฺติ, ทุกฺกรํ วต กโรนฺตี’’ติ ปสาทํ อาปชฺชนฺติ วินยปิฏกโปตฺถกํ ทิสฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิกตเวทิพฺราหฺมณา วิยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อปฺปสนฺนานํ ปสาทายา’’ติฯ

ปสนฺนานนฺติ เยปิ สาสเน ปสนฺนา กุลปุตฺตา, เตปิ สิกฺขาปทปญฺญตฺติํ วา ญตฺวา, ยถาปญฺญตฺตํ ปฏิปชฺชมาเน ภิกฺขู วา ทิสฺวา ‘‘อโห อยฺยา ทุกฺกรํ กโรนฺติ, เย ยาวชีวํ เอกภตฺตา วินยสํวรํ ปาเลนฺตี’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวายา’’ติฯ

สทฺธมฺมฏฺฐิติยาติ ติวิโธ สทฺธมฺโม ปริยตฺติสทฺธมฺโม ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม อธิคมสทฺธมฺโมติฯ ตตฺถ สกลมฺปิ พุทฺธวจนํ ปริยตฺติสทฺธมฺโม นามฯ เตรส ธุตคุณา จาริตฺตวาริตฺตสีลสมาธิวิปสฺสนาติ อยํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม นามฯ นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิคมสทฺธมฺโม นามฯ โส สพฺโพปิ ยสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สติ ภิกฺขู สิกฺขาปทญฺจ ตสฺส วิภงฺคญฺจ ตทตฺถโชตนตฺถํ อญฺญญฺจ พุทฺธวจนํ ปริยาปุณนฺติ, ยถาปญฺญตฺตญฺจ ปฏิปชฺชมานา ปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพํ โลกุตฺตรธมฺมํ อธิคจฺฉนฺติ, ตสฺมา สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สทฺธมฺโม จิรฏฺฐิติโก โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สทฺธมฺมฏฺฐิติยา’’ติฯ

วินยานุคฺคหายาติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติยา สติ สํวรวินโย, ปหานวินโย, สมถวินโย, ปญฺญตฺติวินโยติ จตุพฺพิโธ วินโย อนุคฺคหิโต โหติ สูปตฺถมฺภิโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วินยานุคฺคหายา’’ติฯ

2. ปาติโมกฺขฏฺฐปนาสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย ปาราชิโกติ ปาราชิกาปตฺติํ อาปนฺโนฯ ปาราชิกกถา วิปฺปกตา โหตีติ ‘‘อสุกปุคฺคโล ปาราชิกํ อาปนฺโน นุ โข โน’’ติ เอวํ กถา อารภิตฺวา อนิฏฺฐาปิตา โหติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

3. อุพฺพาหิกาสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย อุพฺพาหิกายาติ สมฺปตฺตอธิกรณํ วูปสเมตุํ สงฺฆโต อุพฺพาหิตฺวา อุทฺธริตฺวา คหณตฺถายฯ วินเย โข ปน ฐิโต โหตีติ วินยลกฺขเณ ปติฏฺฐิโต โหติฯ อสํหีโรติ น อญฺญสฺส วจนมตฺเตเนว อตฺตโน ลทฺธิํ วิสฺสชฺเชติฯ ปฏิพโลติ กายพเลนปิ ญาณพเลนปิ สมนฺนาคโตฯ สญฺญาเปตุนฺติ ชานาเปตุํฯ ปญฺญาเปตุนฺติ สมฺปชานาเปตุํฯ นิชฺฌาเปตุนฺติ โอโลกาเปตุํฯ เปกฺขตุนฺติ ปสฺสาเปตุํฯ ปสาเทตุนฺติ สญฺชาตปสาทํ กาตุํฯ อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณาทิจตุพฺพิธํฯ อธิกรณสมุทยนฺติ วิวาทมูลาทิกํ อธิกรณการกํฯ อธิกรณนิโรธนฺติ อธิกรณานํ วูปสมํฯ อธิกรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทนฺติ สตฺตวิธอธิกรณสมถํฯ

4. อุปสมฺปทาสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ อนภิรตินฺติ อุกฺกณฺฐิตภาวํฯ วูปกาเสตุนฺติ วิเนตุํฯ อธิสีเลติ อุตฺตมสีเลฯ จิตฺตปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ

7. สงฺฆเภทสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม วตฺถูหีติ การเณหิฯ อวกสฺสนฺตีติ ปริสํ อากฑฺฒนฺติ วิชเฏนฺติ เอกมนฺตํ อุสฺสาเรนฺติฯ อปกสฺสนฺตีติ อติวิย อากฑฺฒนฺติ, ยถา วิสํสฏฺฐา โหนฺติ, เอวํ กโรนฺติฯ อาเวนิ กมฺมานิ กโรนฺตีติ วิสุํ สงฺฆกมฺมานิ กโรนฺติฯ

9-10. อานนฺทสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[39-40] นวเม กปฺปฏฺฐิกนฺติ อายุกปฺปํ นิรยมฺหิ ฐิติการณํฯ กิพฺพิสํ ปสวตีติ ปาปํ ปฏิลภติฯ อาปายิโกติ อปายคมนีโยฯ เนรยิโกติ นิรเย นิพฺพตฺตนโกฯ วคฺครโตติ เภทรโตฯ โยคกฺเขมา ปธํสตีติ โยเคหิ เขมโต อรหตฺตโต ธํสติ วิคจฺฉติฯ ทสเม อนุคฺคโหติ อญฺญมญฺญสฺส สงฺคหานุคฺคโหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุปาลิวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อกฺโกสวคฺโค

4. กุสินารสุตฺตวณฺณนา

[44] ปญฺจมสฺส จตุตฺเถ กุสินารายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ เทวตานํ อตฺถาย พลิํ หรนฺติ เอตฺถาติ พลิหรโณ, ตสฺมิํ พลิหรเณฯ อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสนาติอาทีสุ เยน เกนจิเทว ปหโฏ วา โหติ, เวชฺชกมฺมาทีนิ วา กตานิ, ตสฺส กายสมาจาโร อุปจิกาทีหิ ขายิตตาลปณฺณํ วิย ฉิทฺโท จ, ปฏิมสิตุํ ยตฺถ กตฺถจิ คเหตฺวา อากฑฺฒิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโส นามฯ วจีสมาจาโร ปน มุสาวาทโอมสวาทเปสุญฺญอมูลกานุทฺธํสนาทีหิ ฉิทฺโท สปฺปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโสฯ เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตนฺติ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานภาวนานุโยเคน อธิคตํ เม เมตฺตจิตฺตํฯ อนาฆาตนฺติ อาฆาตวิรหิตํ, วิกฺขมฺภเนน วิหตาฆาตนฺติ อตฺโถฯ กตฺถ วุตฺตนฺติ อิทํ สิกฺขาปทํ กิสฺมิํ นคเร วุตฺตํฯ

กาเลน วกฺขามีติอาทีสุ เอโก เอกํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺโต กาเลน วทติ นามฯ สงฺฆมชฺเฌ วา คณมชฺเฌ วา สลากคฺคยาคคฺควิตกฺกมาฬกภิกฺขาจารมคฺคอาสนสาลาทีสุ วา อุปฏฺฐาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ วา โจเทนฺโต อกาเลน วทติ นามฯ ตจฺเฉน วทนฺโต ภูเตน วทติ นามฯ ‘‘ทหรมหลฺลกปริสาวจรกปํสุกูลิกธมฺมกถิกปติรูปํ ตว อิท’’นฺติ วทนฺโต ผรุเสน วทติ นามฯ

การณนิสฺสิตํ ปน กตฺวา, ‘‘ภนฺเต มหลฺลกตฺถ, ปริสาวจรกตฺถ, ปํสุกูลิกตฺถ, ธมฺมกถิกตฺถปติรูปํ ตุมฺหากมิท’’นฺติ วทนฺโต สณฺเหน วทติ นามฯ การณนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต อตฺถสํหิเตน วทติ นามฯ เมตฺตจิตฺโต วกฺขามิ โน โทสนฺตโรติ เมตฺตจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา วกฺขามิ, น ทุฏฺฐจิตฺโต หุตฺวาฯ

5. ราชนฺเตปุรปฺปเวสนสุตฺตวณฺณนา

[45] ปญฺจเม กตํ วา กริสฺสนฺติ วาติ เมถุนวีติกฺกมํ กริํสุ วา กริสฺสนฺติ วาฯ รตนนฺติ มณิรตนาทีสุ ยํกิญฺจิฯ ปตฺเถตีติ มาเรตุํ อิจฺฉติฯ หตฺถิสมฺพาธนฺติ หตฺถีหิ สมฺพาธํ ฯ หตฺถิสมฺมทฺทนฺติ วา ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ – หตฺถีหิ สมฺมทฺโท เอตฺถาติ หตฺถิสมฺมทฺทํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ รชนียานิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพานีติ เอตานิ ราคชนกานิ รูปาทีนิ ตตฺถ ปริปูรานิ โหนฺติฯ

6. สกฺกสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ โสกสภเยติ โสเกน สภเยฯ โสกภเยติ วา ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ เยน เกนจิ กมฺมฏฺฐาเนนาติ กสิวณิชฺชาทิกมฺเมสุ เยน เกนจิ กมฺเมนฯ อนาปชฺช อกุสลนฺติ กิญฺจิ อกุสลํ อนาปชฺชิตฺวาฯ นิพฺพิเสยฺยาติ อุปฺปาเทยฺย อาจิเนยฺยฯ ทกฺโขติ เฉโกฯ อุฏฺฐานสมฺปนฺโนติ อุฏฺฐานวีริเยน สมนฺนาคโตฯ อลํ วจนายาติ ยุตฺโต วจนายฯ เอกนฺตสุขปฺปฏิสํเวที วิหเรยฺยาติ เอกนฺตเมว กายิกเจตสิกสุขํ ญาเณน ปฏิสํเวเทนฺโต วิหเรยฺยฯ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวโตฯ ตุจฺฉาติ สารรหิตาฯ มุสาติ นิจฺจสุภสุขา วิย ขายมานาปิ ตถา น โหนฺตีติ มุสาฯ โมสธมฺมาติ นสฺสนสภาวาฯ ตสฺมา เต ปฏิจฺจ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ สนฺทสฺเสติฯ อิธ ปน โวติ เอตฺถ โว ติ นิปาตมตฺตํฯ อปณฺณกํ วา โสตาปนฺโนติ อวิราธิตํ เอกํเสน โสตาปนฺโน วา โหติฯ โสปิ ฌานํ นิพฺพตฺเตติ, พฺรหฺมโลกํ วา คนฺตฺวา ฉสุ วา กามสคฺเคสุ เอกนฺตสุขปฺปฏิสํเวที หุตฺวา วิหเรยฺยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต สตฺถา อฏฺฐงฺคุโปสถสฺส คุณํ กเถสิฯ

7. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม มิจฺฉาปณิหิตนฺติ มิจฺฉา ฐปิตํฯ อธมฺมจริยาวิสมจริยาติ อกุสลกมฺมปถวเสน อธมฺมจริยสงฺขาตา วิสมจริยาฯ กุสลกมฺมปถวเสน อิตรา เวทิตพฺพาฯ เอวมิธ วฏฺฏเมว กถิตํฯ

8. ปพฺพชิตอภิณฺหสุตฺตวณฺณนา

[48] อฏฺฐเม ปพฺพชิเตนาติ ฆราวาสํ ปหาย สาสเน ปพฺพชฺชํ อุปคเตนฯ อภิณฺหนฺติ อภิกฺขณํ ปุนปฺปุนํ, ปจฺจเวกฺขิตพฺพา โอโลเกตพฺพา สลฺลกฺเขตพฺพาฯ เววณฺณิยนฺติ วิวณฺณภาวํฯ ตํ ปเนตํ เววณฺณิยํ ทุวิธํ โหติ สรีรเววณฺณิยํ ปริกฺขารเววณฺณิยญฺจฯ ตตฺถ เกสมสฺสุโอโรปเนน สรีรเววณฺณิยํ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ ปน นานาวิราคานิ สุขุมวตฺถานิ นิวาเสตฺวาปิ นานคฺครสโภชนํ สุวณฺณรชตภาชเนสุ ภุญฺชิตฺวาปิ สิริคพฺเภ วรสยนาสเนสุ นิปชฺชิตฺวาปิ นิสีทิตฺวาปิ สปฺปินวนีตาทีหิ เภสชฺชํ กตฺวาปิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ฉินฺนสงฺฆฏิตกสาวรสปีตานิ วตฺถานิ นิวาเสตพฺพานิ, อยปตฺเต วา มตฺติกปตฺเต วา มิสฺสโกทโน ภุญฺชิตพฺโพ, รุกฺขมูลาทิเสนาสเน มุญฺชติณสนฺถรณาทีสุ นิปชฺชิตพฺพํ , จมฺมขณฺฑตฏฺฏิกาทีสุ นิสีทิตพฺพํ, ปูติมุตฺตาทีหิ เภสชฺชํ กตฺตพฺพํ โหติฯ เอวเมตฺถ ปริกฺขารเววณฺณิยํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต โกโป จ มาโน จ ปหียติฯ

ปรปฏิพทฺธา เม ชีวิกาติ มยฺหํ ปเรสุ ปฏิพทฺธา ปรายตฺตา จตุปจฺจยชีวิกาติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อาชีโว ปริสุชฺฌติ, ปิณฺฑปาโต จ อปจิโต โหติ, จตูสุ ปจฺจเยสุ อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค นาม น โหติฯ อญฺโญ เม อากปฺโป กรณีโยติ โย คิหีนํ อุรํ อภินีหริตฺวา คีวํ ปคฺคเหตฺวา ลลิเตนากาเรน อนิยตปทวีติหาเรน คมนากปฺโป โหติ, ตโต อญฺโญว อากปฺโป มยา กรณีโย, สนฺตินฺทฺริเยน สนฺตมานเสน ยุคมตฺตทสฺสินา วิสมฏฺฐาเน อุทกสกเฏเนว มนฺทมิตปทวีติหาเรน หุตฺวา คนฺตพฺพนฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อิริยาปโถ สารุปฺโป โหติ, ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรนฺติฯ กจฺจินุโขติ สลกฺขเณ นิปาตสมุทาโยฯ อตฺตาติ จิตฺตํฯ

สีลโต น อุปวทตีติ อปริสุทฺธํ เต สีลนฺติ สีลปจฺจโย น อุปวทติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อชฺฌตฺตํ หิรี สมุฏฺฐาติ, สา ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ สาเธติ, ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวโร จตุปาริสุทฺธิสีลํ โหติ, จตุปาริสุทฺธิสีเล ฐิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติฯ อนุวิจฺจ วิญฺญู สพฺรหฺมจารีติ ปณฺฑิตา สพฺรหฺมจาริโน อนุวิจาเรตฺวาฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ พหิทฺธา โอตฺตปฺปํ สณฺฐาติ, ตํ ตีสุ ทฺวาเรสุ สํวรํ สาเธตีติ อนนฺตรนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

นานาภาโว วินาภาโวติ ชาติยา นานาภาโว, มรเณน วินาภาโวฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ ตีสุ ทฺวาเรสุ อสํวุตากาโร นาม น โหติ, มรณสฺสติ สูปฏฺฐิตา โหติฯ กมฺมสฺสโกมฺหีติอาทีสุ กมฺมํ มยฺหํ สกํ อตฺตโน สนฺตกนฺติ กมฺมสฺสกาฯ กมฺเมน ทาตพฺพํ ผลํ ทายํ, กมฺมสฺส ทายํ กมฺมทายํ, ตํ อาทียามีติ กมฺมทายาโทฯ กมฺมํ มยฺหํ โยนิ การณนฺติ กมฺมโยนิฯ กมฺมํ มยฺหํ พนฺธุ ญาตโกติ กมฺมพนฺธุฯ กมฺมํ มยฺหํ ปฏิสรณํ ปติฏฺฐาติ กมฺมปฏิสรโณฯ ตสฺส ทายาโท ภวิสฺสามีติ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท เตน ทินฺนผลํ ปฏิคฺคาหโก ภวิสฺสามิฯ เอวํ กมฺมสฺสกตํ ปน ปจฺจเวกฺขโต ปาปกรณํ นาม น โหติฯ กถํภูตสฺส เม รตฺตินฺทิวา วีติวตฺตนฺตีติ กินฺนุ โข เม วตฺตปฺปฏิปตฺติํ กโรนฺตสฺส, อุทาหุ อกโรนฺตสฺส, พุทฺธวจนํ สชฺฌายนฺตสฺส, อุทาหุ อสชฺฌายนฺตสฺส, โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺตสฺส, อุทาหุ อกโรนฺตสฺสาติ กถํภูตสฺส เม รตฺตินฺทิวา วีติวตฺตนฺติ, ปริวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต หิ อปฺปมาโท ปริปูรติฯ

สุญฺญาคาเร อภิรมามีติ วิวิตฺโตกาเส สพฺพิริยาปเถสุ เอกโกว หุตฺวา กจฺจิ นุ โข อภิรมามีติ อตฺโถฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต กายวิเวโก ปริปูรติฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ อุตฺตริมนุสฺสานํ อุกฺกฏฺฐมนุสฺสภูตานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจ ฌานาทิธมฺโม, ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตมนุสฺสธมฺมโต วา อุตฺตริตโร วิสิฏฺฐตโร ธมฺโม เม มม สนฺตาเน อตฺถิ นุ โข, สนฺติ นุ โขติ อตฺโถฯ

อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสติ มหคฺคตโลกุตฺตรปญฺญา ปชานนฏฺเฐน ญาณํ, จกฺขุนา ทิฏฺฐมิว ธมฺมํ ปจฺจกฺขกรณโต ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํ, อริยํ วิสุทฺธํ อุตฺตมํ ญาณทสฺสนนฺติ อริยญาณทสฺสนํ, อลํ ปริยตฺตกํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยญาณทสฺสนเมตฺถ, อสฺส วาติ อลมริยญาณทสฺสโน, ฌานาทิเภโท อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสโน จ โส วิเสโส จาติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโสฯ อถ วา ตเมว กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ วิสุทฺธํ ญาณทสฺสนเมว วิเสโสติ อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส วาฯ อธิคโตติ ปฏิลทฺโธ เม อตฺถิ นุ โขฯ โสหนฺติ ปฏิลทฺธวิเสโส โส อหํฯ ปจฺฉิเม กาเลติ มรณมญฺเจ นิปนฺนกาเลฯ ปุฏฺโฐติ สพฺรหฺมจารีหิ อธิคตคุณวิเสสํ ปุจฺฉิโตฯ น มงฺกุ ภวิสฺสามีติ ปติตกฺขนฺโธ นิตฺเตโช น เหสฺสามีติฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส หิ โมฆกาลกิริยา นาม น โหติฯ

9-10. สรีรฏฺฐธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] นวเม โปโนพฺภวิโกติ ปุนพฺภวนิพฺพตฺตโกฯ ภวสงฺขาโรติ ภวสงฺขรณกมฺมํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ ทสเม สีลพาหุสจฺจวีริยสติปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรามิสฺสิกา กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อกฺโกสวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ